A tertulia do Kirss

En abril de 1998 Saleta e Manuel María fixan a súa residencia na Coruña, no barrio de Monte Alto. A relación do poeta coa cidade da Coruña viña xa de moi vello, dos primeiros anos da nenez, cando  a avoa, a nai e outras mulleres da familia o levaban aos baños á Coruña na segunda quincena de xullo ou na primeira de agosto. Contaba Manuel María que o mar lle metía moito medo. Realmente foron as súas tías, as curmás e súa nai as que o meteron no mar, vencendo a súa resistencia. Logo, polas tardes, ían ao Recheo, onde está a estatua de Curros Enríquez, que tanto lle chamaba a atención a aquel neno de Outeiro de Rei, sobre todo polos baixo relevos, no que figuran elementos do mundo labrego, que el coñecía ben. Un día outros nenos que andaban por alí comezaron a tirarlle auga do estanque. Mais o pequeno da Casa de Hortas non se quedou quieto. Colleu a un daqueles rapaces polas pernas e mergullouno na auga. De inmediato os outros nenos botáronselle enriba, e menos mal que apareceu un amigo da familia para sacalo da pelexa.

Cos seus primeiros libros xa publicados, aló polos anos cincuenta, Manuel María comeza a frecuentar a cidade da Coruña como poeta e conferenciante. Da man do tamén poeta Miguel González Garcés, el  e Novoneyra achéganse á Coruña para ler os seus poemas ou pronunciar algunha conferencia -polas que perciben unhas 500 pesetas da época. Nos Cursos Universitarios Hispanoamericanos de Verán, no III Congreso Internacional da Poesía ou no Club do Mar da Coruña os dous poetas mozos entran en contacto con persoeiros como Carlos Martínez Barbeito, Leandro Carré, Pura Vázquez, Urbano Lugrís, Mariano Tudela, Fernando Mon,  Xoán Naya, o propio Garcés ou outro importante poeta da primeira xeración da posguerra: Antón Avilés de Taramancos. É o tempo das tertulias no Café Galicia, do Grupo Amanecer, da revista  Atlántida e da Asociación Cultural Iberoamericana, que presidía González Garcés. Á volta dos actos da Coruña, Manuel María e Novoneyra facían unha parada en Betanzos, e aínda algún ano foron logo até Mondoñedo visitar a Álvaro Cunqueiro, que vivía os seus días máis grises, tras ser expulsado do Rexistro Oficial de Periodistas. Talvez por iso Cunqueiro era o poeta máis protexido por Garcés, a quen a ACI convidaba  todos os anos, pagándolle xa desde 1952 mil pesetas, que non estaba nada mal.

  O certo é que desde ese momento Manuel María non deixou de visitar a cidade da Coruña, na que protagonizou numerosos actos ao longo da súa vida, na que recibiu unha homenaxe de toda a nación en 1995, no Teatro Rosalía de Castro, e na que fixo grandes amizades. Por iso, cando despois da xubilación de Saleta en 1998, deixan a Libraría Xistral e a casa de Monforte de Lemos e se instalan nun piso de Monte Alto para vivir unha nova etapa na súa vida de parella, Manuel María e Saleta reencóntranse con vellos e moi queridos amigos (con Felipe Senén, co poeta Xulio López Valcárcel ou co editor Carlos Díaz Martínez, por exemplo), estreitan aínda máis a relación con outros moitos (Francisco Pillado, Miguel Anxo, Xavier Seoane…) e inician novas amizades. O punto de encontro máis habitual vai ser a cafetería Kirss, onde o poeta pouco a pouco consolida unha tertulia diaria, pola que pasan un bo número de persoas. Nós tivemos a sorte de participar nesa tertulia durante varios anos, até a morte do poeta, dous días á semana, os luns e os mércores, de 11 a 12 da mañá. A verdade é que, moi esporadicamente, xa tiveramos a fortuna de gozar desde os nosos anos mozos da conversa con Manuel María en diferentes lugares: nun café de Viveiro, nun restaurante de Espasante, no Derby e nalgún restaurante de Compostela, en varios lugares en Ferrol… Digamos que cando a fins da década dos noventa nos reencontramos no Kirss tiñamos xa moitas horas de conversa entre nós e unha fonda e vella amizade construída arredor da poesía e do país.

Lembro que ao principio eses dous días da semana só o acompañaba eu. Previamente chamábame por teléfono á Deputación:  “Foxo, vémonos hoxe no andamio?”. E alí aparecía el, puntualmente ás once. Un día pasou pola rúa un señor ao que eu non coñecía nin o Manuel debía tratar daquela moito. Díxome que era un parente seu, un curmán. Unha mañá aquel señor, tan educado el e tan cordial, incorporouse á tertulia, e xa non deixou de acompañar a Manuel María de luns a venres. Despois chegaban e marchaban sempre  xuntos. Era Manuel Hermida, unha persoa que gañou de inmediato o meu aprecio e o meu cariño. Outro día apareceu Enrique Iglesias, e logo, nos días nos que eu ía, pasaban pola tertulia outras moitas persoas: o Comandante, Carlos Díaz Martínez, Xosé Abeal, Manolo Roca, Xan Fraga… e tamén coincidín algunhas veces con Bernardino Graña  -que Manuel María recibía sempre cunha enorme alegría- ou nalgunha ocasión con Lois Diéguez ou con Xosé Fernández Ferreiro. Con Francisco Pillado ou Luís Juncal atopeime poucas veces na tertulia do Manuel, porque o día deles era o domingo. Andando o tempo, tras a morte de Manuel María, mantivemos igualmente unhas inesquencíbeis tertulias con Pillado. Debo dicir que con Saleta coincidín moi poucas veces na tertulia do Kirss en vida do Manuel. Cando máis o acompañou era cando o poeta estaba xa ferido de morte. Despois do seu pasamento, en setembro de 2004, Saleta quixo manter viva a tertulia e seguímonos vendo semana tras semana, primeiro no Kirss e máis tarde no Café Cantante, ocupando agora ela o centro da conversa.

Escoitando falar a Manuel María falabamos dalgún xeito con don Ramón Otero Pedrayo, con Luís Pimentel e Aquilino Iglesia Alvariño, con Ánxel Fole e Álvaro Cunqueiro, con don Fermín Bouza-Brei ou Maximino Castiñeiras, e aínda sen estar estaban sempre Uxío Novoneyra, o Ferrín e o Bernardino Graña, a quen Manuel chamaba Villar. Naquela tertulia que tiñamos con Manuel María no Kirss todas as semanas do ano, a media mañá, abofé que moito falamos tamén de Ramón Piñeiro e do piñeirismo, de Celso Emilio Ferreiro, de Cuña Novás ou de Pilar Vázquez Cuesta. Dedicamos moitas horas igualmente á xeración dos noventa, especialmente a Marta Dacosta e a Olga Novo, poetas nas que admirabamos o seu esforzo por escribir desde o seu universo real ese poema de beleza incuestionábel que leva sempre sangue quente en cada palabra. A respecto de Marta Dacosta, o noso único punto de desencontro era o título dun seu libro, do que Manuel María non gostaba nada: “Pel de ameixa, home, por favor!”. Máis tarde comprenderiamos moi ben o porqué daquel título e o seu significado real e simbólico. 

As mil anécdotas que el sabía, as crónicas das súas viaxes por todo o país, a súa nostalxia de Portugal e de Italia, o seu amadísimo Outeiro ou a crónica da súa última viaxe a calquera lugar, con todo detalle, paso a paso…, nada diso faltaba tampouco na conversa, que algunhas veces, cando comezamos a vernos no Kirss e aínda estabamos sós, mesmo transitaba polo territorio familiar e da intimidade: a lembranza da nai, o tío co que viviu en Lugo, o pai de Saleta, os irmáns, os sobriños, Saleta, Medos, a conversa teléfonica que unhas horas antes tivera co Pepiño Estévez ou con Ferrín…, sen deixar nunca de estar atento a quen entraba ou a quen saía, sen perder endexamais o fío da palabra. O seu trato cos camareiros era, por outra parte, un trato familiar, moi próximo, de confianza mutua. Incluso se interesaba a miúdo polos canarios que un dos camareiros tiña na súa casa.

Na tertulia do Kirss tivemos o privilexio de escoitar un poema elaborado o día anterior en homenaxe a Novoneyra e incluso de darlle a nosa humilde opinión sobre as súas dúbidas sobre o último verso; de abrir cunha certa emoción todos aqueles libros da primeira época que el me traía para facerlle fotocopias para entregarlle logo a Miguel Anxo Fernán Vello para a preparación da Obra poética completa; de coller das súas mans os seus Versos para entrar ou saír por cada unha das dez portas da muralla romana de Lugo para pasarllos no ordenador; de recibir en agasallo en edición facsimilar De catro a catro, un libriño de artigos de Ferrín sobre don Ramón Otero Pedrayo, a Arte de Ser Português, de Teixeira de Pascoaes, ou os Novos  Contos da Montanha, de Miguel Torga. Sempre tiña algo para nós.
 

Vivimos tamén na tertulia do Kirss, nos últimos anos da súa vida, a súa desesperación por ver cos seus ollos a súa Obra poética completa ou a súa incerteza sobre a súa entrada na Real Academia Galega, que aínda que non o quería recoñecer, si lle fixo moita ilusión, porque, como dixo o Ferrín naquel acto académico de Vilalba, el xa estaba alí esperándoos: “Cando os máis dos académicos e académicas aquí presentes chegamos á Cidade das letras galegas, Manuel María xa estaba alí, na porta, facendo se tal un cigarro, á nosa espera, e deunos unha aperta de recepción cordial”. No Kirss, en fin, soubemos un día polo rostro de Saleta que o Manuel tiña algo grave e que algo fatal ía acontecer. As últimas veces que conversamos con el xa foi na súa casa, onde nos entregou dedicado a Medos e a min o seu último libro editado, que non escrito: Elexías á miña vida pequeniña.