Unha outra crónica daquel día

Durante a longa espera en Bonaval houbo tempo para saudar os amigos de aquí e de acolá, para conversar sosegadamente con Manuel María e Saleta, para tributar un caloroso aplauso a Manuel Beiras e a Herminia Torrado -o único aplauso que eu lembro até a chegada do cadaleito de Castelao-, para indignarse coa presenza dalgunhas persoas naquela farsa e, como non, para desesperarse co paso das horas, pois daquela non tiñamos móbil nin utilizabamos Twitter, Facebook ou Whastapp para comunicarnos e non sabiamos ben que era o que sucedía. Alguén comentou que houbera unha ameaza de bomba no avión, en Barajas, e que desaloxaron o avión, co correspondente atraso na saída do voo. Estabamos alí desde as catro da tarde, baixo un sol de lume, e os restos de Castelao non daban chegado. Por fin córrese a voz de que vén aí a comitiva. Mais de súpeto comprobamos con abraio que o cadaleito non vai pasar polo medio da xente, que os nacionalistas que esa tarde nos achegamos a Compostela desde todos os puntos da nación non imos poder tributarlle o noso emocionado aplauso a Castelao, porque, máis unha vez, Castelao é apartado fisicamente do seu pobo. E non conformes con iso mallan sen contemplación nas persoas alí concentradas que berran e protestan contra aquel secuestro de Castelao. Grazas a que nese momento o poeta Alexandre Cribeiro é o director do centro territorial da Televisión Española en Galiza, milleiros de cidadás e cidadáns deste país poden contemplar desde as súas casas unha retransmisión histórica, sen manipulación. É máis, cando Cribeiro, que estaba no Pazo de Raxoi seguindo as imaxes co gobernador civil á súa beira, recibe ordes da central de parar de inmediato a retransmisión, Alexandre Cribeiro négase con firmeza a esa esixencia e continúa o directo, unha actitude que lle valería aos poucos días o seu cese e o seu desterro a Madrid. Nada que ver coa falta de profesionalidade e de valentía dos que hoxe dirixen a televisión pública de Galiza, que só seguen orientacións políticas, ocultando día tras día o rostro real do país. A propia Tereixa Navaza, que puxo voz á retransmisión, foi destinada ao faiado, onde pasou varios anos da súa vida laboral como represalia por ler durante o programa diversos parágrafos do Sempre en Galiza.

Os arredores de Santo Domingos de Bonaval quedaron como un campo de guerra despois da batalla. Valos e pancartas polo chan, pedras e botes de fume por todas partes, ducias de persoas feridas polos paus da policía… Non poñemos en dúbida a boa intención de Camilo Nogueira cando propuxo no Parlamento galego o retorno dos restos de Castelao, mais á luz do que sucedeu semella que os tempos non eran chegados. Nada se fixo desde as institucións para que o pobo galego que tanto amou Castelao e ao que dedicou toda a súa vida e os seus soños estivese ese día en Compostela para recibilo coa calor humana que el merecía. Se os militantes do BNG non imos esa tarde a Bonaval, alí só estarían as autoridades que expulsaran da Cámara galega a Bautista Álvarez, Lois Diéguez e Claudio López Garrido e os representantes dun Goberno español que nos prohibía naqueles anos entrar no casco vello de Compostela para celebrar na Quintana un acto tan simbólico como o Día da Patria Galega. Só querían traer os seus restos para enterralos co seu pensamento político. Para conseguir ese fin mesmo utilizaron a unha señora como a irmá de Castelao, que ao final deixouse guiar polos consellos dos seus médicos da Rosaleda e non por outras persoas como Valentín Paz-Andrade ou Isaac Díaz Pardo, contrarios á repatriación dos restos de Castelao nesas circunstancias históricas. Realmente foi un día para a indignación e para a tristeza, porque Castelao merecía un enterro multitudinario como o que tivo Curros Enríquez na Coruña, un recibimento popular como o que soñou Paz-Andrade nos seus versos: …cando ti volvas polo mare; / de toxo unha fogueira en cada monte; / cando ti volvas polo mare; / dos castros na coroa unha cachela, / cando ti volvas polo mare…

Unha vez que entraron a fume de carozo co cadaleito de Castelao na igrexa de Santo Domingos, e máis ou menos recuperados daquela carga bestial, fómonos indo cara á Praza do Toural, onde estaba previsto a última hora da tarde un acto político do BNG, no que tamén ía intervir Xosé Benito Abraira, un dos máis achegados colaboradores de Castelao nos anos do exilio en Arxentina. Abraira era o encargado de darlle os cartos a Castelao para pagar o apartamento da Avenida Belgrano e foi igualmente testamenteiro do político nacionalista e unha das persoas que se fixo cargo do sustento económico de Virxinia até que faleceu en 1969. O certo é que estabamos xa metidos na noite e o vello Abraira non aparecía por ningures. Foi finalmente Francisco Rodríguez o que, subido á fonte do Toural, pronunciou unha acendida arenga, que foi seguida dunha manifestación  de case dúas mil persoas ás once e media da noite polo casco novo de Santiago, entre a complicidade e os aplausos da xente que saía ás fiestras. Rematado o acto de protesta polas rúas de Compostela, eu regresei ao Toural por ver se estaría por alí o señor Abraira. Naquel momento pasóuseme pola imaxinación que como el formaba parte da comitiva que viña desde Arxentina e tiña que asistir á misa de Bonaval, ao mellor aínda viña polo camiño cara ao Toural. Así é que collín de novo cara a Bonaval. A Abraira non o atopei, mais si un pequeno grupo de manifestantes, entre os que había algunha persoa coñecida con probas físicas de ser mallada a paus. Creo que foi Rafael Mouzo o que me dixo que Abraira debía estar xa no Toural. Nese momento apareceron tamén por alí os catro galeguistas do PSOE: Ramón Piñeiro, Carlos Casares, Alfredo Conde e Benxamín Casal, que regresaban do enterro. E nese intre os berros de cólera a punto estiveron de pasar a algo moito máis grave, que eu tratei de evitar agarrando e intentando calmar a unha daquelas persoas que sostiña unha bolsa de lixo na man. Lembro perfectamente a imaxe de Piñeiro, dándose a volta, detido no medio da rúa e mirando fixamente a aquela persoa que con toda a carraxe do corazón lle chamaba traidor.

Efectivamente, Xosé Benito Abraira estaba no Toural cunha ducia de persoas ao seu redor, escoitándoo con moita atención. Pasaban xa das doce da noite. Ao final fomos Bernardo Penabade e eu os que o acompañamos desde o Toural até a Praza do Obradoiro. Foi un paseo curto na distancia, polo Franco adiante, mais longo no tempo, porque Abraira camiñaba moi amodo, parando pouco a pouco, e foi, desde logo, unha das conversas máis ricas que uns rapaces coma nós, de vinte e poucos anos, podiamos ter sobre a figura de Castelao, precisamente cun home que tanto o tratou no seu exilio de Arxentina. O vello Abraira falounos do Consello de Galiza, de Manuel Ponte, do arquivo de Castelao -que daquela estaba nas súas mans-, dos actos de despedida na capital arxentina, da longa viaxe desde Bos Aires, de como se desenvolvera a cerimonia relixiosa en Bonaval… Interesouse moito tamén por Bautista Álvarez, que se atopaba no hospital a consecuencia da carga que recibira, e aínda que tiña eloxios para Albor, Rosón e Franqueira, díxonos que el o que si non ía permitir era que un señor da Xunta puxera as mans enriba do cadaleito de Castelao. Sobre a protesta que se produciu en Bonaval, díxonos: “Mire, Castelao estaría moi contento, porque el o que quería era ver o seu pobo en loita”. Xa no Obradoiro atopámonos cun directivo do Centro Galego de Bos Aires, que andaba precisamente na súa procura. E despedímonos alí mesmo cun forte apertón de mans, non sen antes dicirnos que mentres el estivese aquí estaba á nosa disposición, incluso para ir pronunciar unha conferencia a Ortigueira. Así rematou para nós aquel día e aquela noite en Compostela, falando de Castelao con Xosé Benito Abraira. Hai agora trinta anos. E semella que foi aínda onte. Hai que ver como pasa o tempo!